حملات هوایی اسرائیل به مدارسی که بهعنوان پناهگاه آوارگان فلسطینی در غزه مورد استفاده قرار گرفتهاند، فقدان مکانهای امن برای غیرنظامیان در جریان درگیریهای جاری را نشان میدهد. بنا به گزارش تازهای از سازمان دیدهبان حقوق بشر (HRW)، از ماه اکتبر ۲۰۲۳ تاکنون، بیش از ۵۰۰ ساختمان مدرسه در نوار غزه — که بسیاری از آنها به محل اسکان موقت آوارگان تبدیل شده بودند — هدف حمله قرار گرفتهاند. این حملات به کشته شدن صدها غیرنظامی و تخریب گسترده زیرساختهای آموزشی در منطقه منجر شده است.
این حملات که بخشی از عملیات نظامی اسرائیل در غزه ارزیابی میشوند، مدارسی را هدف قرار دادهاند که هزاران نفر از آوارگان در آنها پناه گرفته بودند؛ اقدامی که به گفته نهادهای حقوق بشری، بحران انسانی موجود را تشدید کرده است.
تحقیقات دیدهبان حقوق بشر در خصوص دو حمله مشخص — یکی به مدرسه دخترانه خدیجه در دیرالبلح در ۲۷ ژوئیه ۲۰۲۴ که به کشته شدن دستکم ۱۵ نفر انجامید، و دیگری به مدرسه «الزیتون سی» در شهر غزه در ۲۱ سپتامبر ۲۰۲۴ که در آن دستکم ۳۴ نفر کشته شدند — هیچ نشانهای از وجود اهداف نظامی در این مکانها نیافته است.
بر پایه این گزارش، برخی از این حملات با استفاده از مهمات ساخت ایالات متحده انجام شدهاند و از منظر قوانین بینالمللی بشردوستانه، حملاتی بیتفکیک و غیرقانونی به شمار میآیند.
گری سیمپسون، معاون مدیر بخش بحران، درگیری و تسلیحات در سازمان دیدهبان حقوق بشر، در اینباره گفته است: «این حملات به مدارسی که خانوادههای آواره را در خود جای داده بودند، تصویری از ویرانی گستردهای را نشان میدهند که نیروهای اسرائیلی در غزه ایجاد کردهاند. دولتها، بهویژه آنهایی که به اسرائیل سلاح میفروشند، باید فوراً برای جلوگیری از وقوع جنایات بیشتر اقدام کنند.»
الگویی از تخریب
دفتر هماهنگی امور بشردوستانه سازمان ملل متحد (OCHA) گزارش داده است که بین ۱ تا ۱۰ ژوئیه ۲۰۲۵، نیروهای اسرائیلی دستکم ۱۰ مدرسه را که به پناهگاه تبدیل شده بودند، هدف حمله قرار دادهاند. این حملات به کشته شدن ۵۹ نفر و بیخانمان شدن دوباره دهها خانواده انجامیده است. آژانس امداد و کار سازمان ملل برای آوارگان فلسطینی (UNRWA) تخمین زده است که حدود یک میلیون نفر از آوارگان فلسطینی در مدارس پناه گرفتهاند و در میان آنها، دستکم ۸۳۶ نفر کشته و ۲۵۲۷ نفر زخمی شدهاند.
براساس ارزیابی «خوشه آموزش» در سرزمینهای اشغالی فلسطین، ۹۷ درصد از ۵۶۴ ساختمان مدرسهای در غزه آسیب دیدهاند؛ از این میان، ۷۶ درصد مستقیماً مورد اصابت قرار گرفتهاند و ۹۲ درصد برای بازسازی کامل یا تعمیرات عمده نیازمند مداخله فوری هستند. بهگفته این نهادها، این حجم از تخریب، غیرنظامیان را از دسترسی به پناهگاه امن محروم کرده و همچنین نظام آموزشی را برای سالها مختل خواهد کرد؛ اختلالی که پیامدهای قابل توجهی برای کودکان، خانوادهها و کارکنان آموزشی خواهد داشت.
حملات خاص مورد بررسی
در حمله به مدرسه دخترانه خدیجه، دستکم سه حمله هوایی ثبت شده است که بنا بر یافتهها، دو مورد آن با استفاده از بمبهای کوچک GBU-39 ساخت آمریکا انجام شده است. در زمان حمله، حدود ۴۰۰۰ آواره در این مدرسه پناه گرفته بودند. شاهدان عینی وضعیت پس از حمله را بهعنوان «صحنهای از هرجومرج» توصیف کردهاند. بهگفته یکی از روزنامهنگاران حاضر در محل: «من زنان، کودکان و پزشکان زخمی را دیدم که لباسهای پزشکی به تن داشتند. زنان فریاد میزدند: “فرزندانم کجا هستند؟”»
در حمله به مدرسه «الزیتون سی»، دستکم ۳۴ نفر — از جمله ۱۶ کودک — کشته شدند؛ آنهم بدون هیچگونه هشدار قبلی. یکی از بازماندگان این حمله که هشت نفر از اعضای خانوادهاش را از دست داده است، به دیدهبان حقوق بشر گفته: «هیچ شبهنظامیای آنجا نبود؛ فقط غیرنظامیانی بودند که دنبال امنیت میگشتند.» تصاویر منتشر شده در شبکههای اجتماعی که توسط دیدهبان حقوق بشر تأیید شدهاند، امدادگرانی را نشان میدهند که کودکان زخمی را حمل میکنند. در میان قربانیان، جنینی نیز دیده شده که به گفته ناظران، شدت ویرانگری حمله را بازتاب میدهد.
ارتش اسرائیل در واکنش به این گزارشها اعلام کرده که این مدارس بهعنوان مراکز فرماندهی حماس استفاده میشدهاند، اما به گفته دیدهبان حقوق بشر، تاکنون هیچ شواهد مشخصی برای این ادعا ارائه نشده است. این سازمان همچنین میگوید بررسیهای میدانی، تحلیل تصاویر منتشر شده در شبکههای اجتماعی و گفتوگو با شاهدان، هیچ نشانهای از حضور نیروهای مسلح در این مدارس نشان نمیدهد. بهعلاوه، مقامات اسرائیلی نیز به درخواست دیدهبان حقوق بشر برای ارائه اطلاعات درباره دلایل حملات یا اقدامات پیشگیرانه برای جلوگیری از آسیب به غیرنظامیان، پاسخی ندادهاند.
نگرانیهای حقوقی و بشردوستانه
براساس قوانین بینالمللی بشردوستانه، مدارس از جمله مکانهای غیرنظامی محسوب و در نتیجه، محافظتشدهاند؛ مگر آنکه بهصورت مؤثر برای مقاصد نظامی استفاده شوند. حتی در صورت وجود نیروهای مسلح در چنین مکانهایی، حملاتی که باعث آسیب نامتناسب به غیرنظامیان شوند، ممنوعاند و باید پیش از انجام آنها هشدار مؤثر صادر شود؛ مگر در شرایط خاص. یافتههای دیدهبان حقوق بشر نشان میدهد که حملات یادشده با این اصول مطابقت نداشتهاند و ممکن است بهعنوان جنایات جنگی قلمداد شوند.
همچنین گزارشهایی از نشریات +972Magazine و Local Call منتشر شده که مدعیاند ارتش اسرائیل بهطور سیستماتیک مدارسی را که بهعنوان «مراکز ثقل» شناسایی شده بودند، هدف قرار داده است. طبق این گزارشها، گاه از حملات «دوبل» نیز برای هدف گرفتن امدادگران و بازماندگان استفاده شده است. در صورت تأیید، چنین اقداماتی نقض صریح قوانین جنگ محسوب میشوند.
«اعلامیه ایمنی مدارس» که تاکنون از سوی ۱۲۱ کشور — از جمله فلسطین، اما نه اسرائیل — تصویب شده، کشورها را متعهد میسازد که در جریان درگیریها از مراکز آموزشی محافظت کنند. دیدهبان حقوق بشر از دولتها، بهویژه ایالات متحده، خواسته است تا انتقال تسلیحات به اسرائیل را به حالت تعلیق درآورند، چرا که این اقدامات ممکن است آنها را در جنایات جنگی شریک سازد.
پاسخ بینالمللی
کمیسیون تحقیق سازمان ملل در خصوص وضعیت سرزمینهای اشغالی فلسطین در گزارشی که در ژوئن ۲۰۲۵ منتشر شد، اعلام کرد که حملات اسرائیل نظام آموزشی غزه را به کلی از بین برده و شامل مواردی از جنایات جنگی و جنایات علیه بشریت — از جمله نابودی — بوده است. این کمیسیون خواستار پیگرد قانونی عاملان و پاسخگویی برای این تخلفات شده است.
ایالات متحده، بهعنوان تأمینکننده اصلی تسلیحات استفادهشده در این حملات، با فشارهای فزایندهای از سوی نهادهای حقوق بشری و شماری از کشورهای جهان برای اعمال تحریمهای تسلیحاتی علیه اسرائیل مواجه است. گری سیمپسون از دیدهبان حقوق بشر در اینباره گفته است: «دولتهایی که از اسرائیل حمایت نظامی میکنند، نمیتوانند مدعی بیاطلاعی از پیامدهای اقدامات خود باشند. آنها باید برای جلوگیری از جنایات گستردهتر اقدام کنند.»
تشدید بحران انسانی
جمعیت ۲.۳ میلیونی غزه — که اکثریت آن را آوارگان تشکیل میدهند — با کمبود شدید مواد غذایی، آب آشامیدنی و مراقبتهای پزشکی روبهرو هستند؛ بحرانی که با تخریب زیرساختهای غیرنظامی از جمله مدارس، شدت گرفته است. مدارسی که روزگاری نماد امید بودند، اکنون هدف حملات قرار گرفتهاند. دختر نوجوانی که از حمله به مدرسه الزیتون جان سالم به در برده، میگوید: «ما کودکان چه کردهایم؟ نه مدرسهای داریم، نه خانهای — کجا برویم؟»
با نزدیک شدن درگیری به دومین سال خود، جامعه بینالمللی با درخواستهای فزایندهای برای اجرای مفاد کنوانسیون پیشگیری و مجازات جنایت نسلکشی سازمان ملل و رسیدگی به تلفات رو به افزایش غیرنظامیان در غزه مواجه است.
