با گذشت ۳۳ سال از ترور روزنامهنگار و نویسنده کورد، موسا آنتر (آپه موسا)، عاملان این جنایت همچنان محاکمه نشدهاند. پروندهای که به نماد دهه تاریک قتلهای سیاسی در ترکیه تبدیل شد، سرانجام در سال ۲۰۲۲ به بهانه مرور زمان بسته شد.
عبدالله اوجالان، رهبر خلق کورد، دربارهی آپه موسا گفته بود:
«او یک میهندوست واقعی بود. دقیقاً به همین دلیل توسط کنتراها به قتل رسید. همچون یک حزب مستقل عمل میکرد؛ حزبی تشکیل نداده بود، اما تلاش میکرد از راه ادبیات چیزی برای کوردها بگوید. این بسیار ارزشمند بود.»
زندگی و سالهای تحصیل
آپه موسا، که زندگی خود را «خاطرات کورد و کوردستان» توصیف میکرد، در سال ۱۹۲۰ در روستای «سیتیلولِی» از توابع شهرستان نسیبین در استان ماردین به دنیا آمد. دوران ابتدایی را در زادگاهش، و دبیرستان را در آدانا گذراند. در همان سالها نخستین بار بازداشت شد و ۱۵ روز در بازداشتگاه ماند.
او پس از پایان دبیرستان وارد دانشکده ادبیات استانبول شد، اما یک سال بعد به رشته حقوق رفت. سه سال نخست را با رتبه نخست گذراند، اما در سال چهارم جایگاهش بهطور غیرمنصفانهای سلب شد و ترک تحصیل کرد. در سال ۱۹۴۴ ازدواج کرد و صاحب سه فرزند شد: آنتر (۱۹۴۵)، رهشان (۱۹۴۸) و دجله (۱۹۵۰).
ورود به فعالیتهای سیاسی و روزنامهنگاری
در دهه ۱۹۵۰ وارد فعالیتهای سیاسی شد. در کتاب «خاطراتم» نوشته است: «هرچه بیشتر مورد ظلم و شکنجه قرار گرفتم، بیشتر به اندیشههایم پایبند ماندم.»
او در روزنامههای «شرق پستاسی» و «دجله کایناعی» قلم زد و پس از بازگشت به آمَد (دیاربکر)، همراه با یوسف عزیزاوغلو و جانیب ییلدیریم روزنامه «ایری یورت» را منتشر کرد. در پی انتشار شعر «قیمیل»، بازداشت شد و در جریان «پرونده ۴۹ نفر» به اعدام تهدید شد، اما با عفو پس از کودتای ۲۷ مه ۱۹۶۰ آزاد شد.
آپه موسا در زندان نمایشنامه «برینا رَش» و یک فرهنگنامهی کوردی-ترکی نگاشت. پس از آزادی، مجله «دنگ» را منتشر کرد که بهسرعت بسته شد. سپس در نشریات «جهان صلح» و «یؤن» نوشت و دوباره زندانی شد.
مقاومت و پایداری
در سال ۱۹۶۹ همراه با محمد گوموش شاهین، مجله «دوغو» را منتشر کرد. شعار روی جلد دومین شماره، «زنده باد برادری ترک و کورد»، باعث بازداشت و محاکمهاش شد. بعدها از بنیانگذاران انجمنهای فرهنگی شرق انقلابی (DDKO) و حزب دموکرات کردستان ترکیه (T-KDP) بود و بیش از ۳۲ ماه زندان گذراند.
آپه موسا پس از آزادی به روستای خود بازگشت، اما تحت فشار و تهدید ماند. او در سال ۱۹۸۸ در تأسیس حزب کار خلقها (HEP) مشارکت داشت و از پایهگذاران مرکز فرهنگی مزوپوتامیا (MKM) و انستیتوی کوردی در اوایل دهه ۹۰ بود. او دهها مقاله در نشریات مختلف نوشت و هفت کتاب و فرهنگنامهی کوردی-ترکی منتشر کرد.
او در کتاب «خاطراتم» دربارهی تصمیمش برای نماندن در تبعید نوشته است:
«بهجای آنکه استخوانهایم از غربت به وطنم بازگردانده شود، بگذار در سرزمین خودم بمیرم.»
ترور توسط ژیتم (JİTEM)
پس از کودتای ۱۲ سپتامبر ۱۹۸۰، به اتهام «تبلیغ کوردگرایی» بازداشت و در مجموع ۱۱ سال زندانی شد. سرانجام در ۲۰ سپتامبر ۱۹۹۲، هنگامی که برای شرکت در یک جشنواره فرهنگی به آمَد رفته بود، در محله «سیرانتپه» توسط ژیتم ترور شد.
همانند دیگر قتلهای سیاسی دهه ۹۰، پروندهی او نیز بدون پیشرفت ماند. خانوادهاش پرونده را به دیوان اروپایی حقوق بشر بردند و در سال ۲۰۰۶ این نهاد، ترکیه را به دلیل «نقض حق حیات و انجام ندادن تحقیقات مؤثر» محکوم و به پرداخت غرامت موظف کرد.
عاملان و روند دادگاه
اعضای سابق ژیتم از جمله عبدالقادر آیگان شهادت دادند که قتل توسط افرادی چون سرهنگ احمد جم ارسِوِر، محمود ییلدیریم (کُد یشیل)، مصطفی دنیز، ساواش گِورِکچی، علی اوزانسوی، حمیت ییلدیریم و جمیل ایشیک انجام شد.
با بازداشت حمیت ییلدیریم در سال ۲۰۱۲، امید به پیگیری قضایی زنده شد و در ۲۰۱۳ علیه چند نفر کیفرخواست صادر شد. اما جز ییلدیریم، هیچکدام بازداشت نشدند. در ۲۰۱۷ او نیز به بهانه «طولانی بودن بازداشت» آزاد شد.
این پرونده با پرونده اصلی ژیتم ادغام شد و پس از کشوقوسهای حقوقی، نهایتاً در ۲۱ سپتامبر ۲۰۲۲، دادگاه آنکارا با استناد به مرور زمان، پرونده ترور و به قتل رساندن آپه موسا را مختومه اعلام کرد.
ژیتم (JİTEM) مخفف «استخبارات و ضدتروریسم ژاندارمری» است؛ یک ساختار غیررسمی و مخفی امنیتی-نظامی که از دهه ۱۹۸۰ در ترکیه شکل گرفت. وظیفهی اصلی آن مقابله با جنبش آزادیخواهی کوردستان اعلام شده بود، اما در عمل به سازمانی پنهان و غیرقانونی تبدیل شد که در قتلهای سیاسی، ناپدیدسازیهای اجباری، شکنجه و عملیاتهای کثیف علیه فعالان کورد، روزنامهنگاران و مخالفان سیاسی در باکور (شمال) کوردستان نقش مستقیم داشت.
